حصار شادمان در سفرنامۀ محمدصادق گلشنی

تاریخ همایون (۱۹۰۹م) اثر محمدصادق گلشنی یکی از سفرنامه‌های مشهور تاجیک است که حاوی معلومات جالب و نادری دربارۀ امارت بخارا و مرزهای تابع آن است. این اثر از نه مقاله تشکیل شده و به‌ترتیب در ذکر ایالت‌های بخارای شریف، میانکال، لب‌آب، قرشی و خزار، شهر سبز، حصار، ختلان، قراتگین، و حکومت درواز و توابع غرم است. گلشنی در این اثر دربارۀ هریک از این موضع‌ها معلومات جالب و مکمل به‌دست می‌دهد. وی در اثرش بیشتر به بیان مسئله‌های مربوط به موقعیت ایالت‌ها، شمارۀ جمعیت آن‌ها، مسافت راه از مرکز ولایت‌ها تا شهر بخارا، محصولات اساسی، اقوام ساکن در این ایالت‌ها و کسب‌و‌کار آن‌ها و... پرداخته است. یکی از مهم‌ترین مواضع بخارا که در اثر گلشنی مورد توجه قرار گرفته، ایالت حصار است. او دربارۀ اهالی ولایت حصار معلومات دقیق داده و ساکنان این منطقه را به دو فرقۀ تاجیک و ازبک تقسیم کرده است. وی ضمن یادآوری پرجمعیت بودن وادی حصار، راجع به پیشه و نیز خصلت‌های مردم بیکی‌گری حصار اطلاعات دقیق به‌دست داده است. گلشنی ضمن یادآوری پرجمعیت بودن وادی حصار، دربارۀ پیشۀ مردمان، تعداد و ترکیب اهالی و اقوام مختلف ساکن در حصار، توابع و دیهه‌ها، آثار معماری، اشخاص معروف و آبرومند این ناحیه و... به‌تفصیل سخن گفته است. ارزش سفرنامۀ محمدصادق گلشنی این است که وی ضمن بازدید از هر موضعی، اهالی، کسب‌ و هنر، مشغولیت و عموماً مرزوبوم آن جای‌ها را مفصل و دقیق و موشکافانه به‌ رشتۀ تصویر کشیده است و این موضوع نشان از باسوادی، صاحب‌قلمی و دقت‌نظر او دارد.